ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

(«Ελλαδική Σχολή») Περιοχή της νότιας Ελλάδας

Μεταβατική περίοδος (± 800- ±1000)

Οι τύποι των ναών που απαντούν κατά την περίοδο αυτή, εκτός από τον αρχαϊκό τύπο της δρομικής βασιλικής, τρίκλιτης, δίκλιτης ή μονόχωρης, είναι ο λεγόμενος μεταβατικός ελλαδικός και ο μεταβατικός οκτάστυλος. Πρόκειται για ένα συνδυασμό της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής με τον τύπο του ελεύθερου σταυρού.
Η τοιχοποιία που συνηθίζεται είναι αργολιθοδομή. Επίσης, εμφανίζεται η οδοντωτή ταινία στη διακόσμηση των εξωτερικών τοίχων των ναών.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της αρχιτεκτονικής αυτής είναι:
• Το καθολικό της Παναγίας στη Σκριπού (αρχ. Ορχομενό) της Βοιωτίας, που κτίστηκε από τον πρωτοσπαθάριο Λέοντα το 873/4. Οι τοίχοι που χωρίζουν τα κλίτη είναι συμπαγείς με μικρά ανοίγματα. Η εγκάρσια κεραία του σταυρού προεξέχει στη βόρεια και νότια πλευρά. Εμφανίζεται για πρώτη φορά η οδοντωτή ταινία.




• Παναγία Παναξιώτισσα Γαβρολίμνης, τέλος 10ου αι. Οι διαστάσεις του ναού έχουν σχεδόν τετραγωνιστεί και οι τοίχοι των πλαγίων κλιτών τείνουν να πάρουν τη μορφή τοιχοπεσσών με ανοίγματα.




Ελλαδική Σχολή (±1000-1204)

Η τοιχοποιία που επικρατεί στην εξωτερική πλευρά των τοίχων είναι η πλινθοπερίκλειστη ή πλινθοπερίβλητη τοιχοδομία ή αλλιώς το πλινθοπερίκλειστο ή πλινθοπερίβλητο σύστημα δομής. Η εσωτερική πλευρά κτίζεται με απλή αργολιθοδομή. Αρχικά, όταν η πλινθοπερίκλειστη μορφή της τοιχοδομίας δεν είχε πλήρως διαμορφωθεί, το σύστημα δομής ονομάστηκε ατελές πλινθοπερίκλειστο, ενώ αργότερα, στον 12ο αι., ανάλογες μορφές αποτέλεσαν το αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής. Αυτή την περίοδο απαντά στους ναούς πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος, με άφθονη κατά εποχές χρήση κουφικών ή ψευδοκουφικών κοσμημάτων.
Η μορφή της τοιχοδομίας, η μορφή και η αφθονία ή μη στη χρήση των κεραμοπλαστικών κοσμημάτων, καθώς και η μορφή και ο τύπος των παραθύρων αποτελούν στοιχεία ακριβέστερης χρονολόγησης των ναών κατά την περίοδο αυτή.
Οι αρχιτεκτονικοί τύποι που συναντώνται την περίοδο αυτή, είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός.
Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος διακρίνεται σε: α) σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο (κωνσταντινοπολίτικος τύπος),
β) ημισύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο,
γ) απλό τετρακιόνιο (ή τετράστυλο) σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο,
δ) δικιόνιο (ή δίστυλο) σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο.

Στο σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ή κωνσταντινοπολίτικο τύπο, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ως ανεξάρτητος χώρος. Στον ημισύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο τύπο, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ωστόσο οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια, όπως φαίνεται από την ενιαία καμάρα που στεγάζει τα παραβήματα με τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα. Στον απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο τύπο, ή απλό τετράστυλο, ανάλογα αν τα τέσσερα στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, δεν υπάρχει ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου, φθάνοντας ως τα ανατολικά στηρίγματα του τρούλου. Στο δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ή δίστυλο τύπο, ανάλογα αν τα δυτικά στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, ο τρούλος στα ανατολικά δεν έχει αυτόνομα στηρίγματα και στηρίζεται στους τοίχους που χωρίζουν τα παραβήματα. Έτσι δεν υπάρχει και πάλι ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου. Ο τελευταίος τύπος ονομάζεται και ελλαδικός, επειδή συναντάται στην περιοχή της Ελλάδας.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα των αρχιτεκτονικών αυτών τύπων είναι:
α) Σύνθετος τύπος:
• Η Παναγία της Μονής του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία. Χρονολογείται μεταξύ των ετών 961-966. Μετασκευή του αθηναϊκού τύπου τρούλου και προσθήκη στοάς πάνω από το νάρθηκα και το προστώο, στα τέλη πιθανόν, του 12ου αι.



• Καπνικαρέα, ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στην Αθήνα, με λίγο μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Ο ναός χρονολογείται γύρω στο 1050 και το κιονοστήρικτο προστώο (εξωνάρθηκας) γύρω στο 1060 ή και αργότερα (12ος αι.;).





• Το καθολικό της Αγίας Μονής Αρείας, αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή, στην Αργολίδα, χρονολογείται το 1149.



β) Ημισύνθετος τύπος:
• Το καθολικό της μονής Καισαριανής, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, γύρω στο 1100, με νάρθηκα που προστέθηκε το 17ο αι.





• Παναγία Γοργοεπήκοος (Κοίμηση της Θεοτόκου) στην Αθήνα, τέλος 12ου αι.
γ) Απλός τετρακιόνιος τύπος:





• Άγιοι Ασώματοι Θησείου, στην Αθήνα, β΄μισό 12ου αι.





• Άγιοι Σέργιος και Βάκχος (ή Άγιος Γεώργιος), στην Κίττα της Μάνης, γ΄ τέταρτο του 12ου αι.



• Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, στην Αθήνα. Ιδιότυπος απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο, του οποίου οι κεραίες απολήγουν και τα γωνιακά διαμερίσματα διαμορφώνονται σε κόγχες, αμέσως μετά το 1000.





δ1) Απλός δικιόνιος τύπος:
• Άγιοι Ιάσωνας και Σωσίπατρος, στην Κέρκυρα, αρχές του 11ου αι., αμέσως μετά το 1000.




δ2) Απλός δίστυλος τύπος:
• Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, στην Αθήνα, με τοιχοπεσσούς αντί των δυτικών πεσσών, γύρω στο 1065.




• Όμορφη Εκκλησιά (Άγιος Γεώργιος), στο Γαλάτσι της Αττικής, τέλος 12ου αι.





Ο οκταγωνικός τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) σύνθετος οκταγωνικός τύπος ή ηπειρωτικός οκταγωνικός και β) απλός οκταγωνικός τύπος ή νησιώτικος οκταγωνικός.
Ο σύνθετος οκταγωνικός τύπος φέρει ημιχώνια στις γωνίες και περιβάλλεται για την αντιστήριξη του τρούλου από περίστωο με τη βοήθεια του οποίου γίνεται σταυροειδής οκταγωνικός τύπος. Ο απλός οκταγωνικός τύπος φέρει κόγχες στις γωνίες και για την αντιστήριξη του τρούλου έχει παραστάδες στους εξωτερικούς τοίχους. Δεν έχει επομένως περίστωο.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α) Σύνθετος οκταγωνικός (ή ηπειρωτικός) τύπος:
• Καθολικό Μονής του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία, 1011 ή 1021.




• Καθολικό Μονής Δαφνίου, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, τέλος 11ου αι.




β) Απλός οκταγωνικός (ή νησιωτικός) τύπος:
• Καθολικό Νέας Μονής στη Χίο, αφιερωμένο στην Παναγία, 1042-1055.