Αρχιτεκτονική.
Α’ Βυζαντινή Περίοδος (μέσα 7ου αι. – μέσα 9ου αι )

Χάρτης της Κωνσταντινούπολης του Buondelmonti, περίπου 1420 μ.Χ. Προέρχεται από το βιβλίο Insularium Henrici Martelli Germani (B.M. Add. MSS. 15,760) f. 40.

Η προέλαση και κυριαρχία των Αράβων στη Μεσόγειο θάλασσα στα μέσα του 7ου αιώνα ήταν καθοριστική για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η μονοκρατορία της στη Μεσόγειο θάλασσα κλονίστηκε και οι συνέπειες, πολιτικές και πολιτιστικές, συγκλόνισαν συθέμελα το Βυζάντιο. Οι Άραβες λυμαίνονταν τις παράλιες παλαιοχριστιανικές πόλεις, που σιγά σιγά εγκαταλείφτηκαν από τους κατοίκους τους οι οποίοι αναγκάστηκαν να τραβηχτούν σε πιο ασφαλείς μεσόγειες περιοχές. Έδρες Επισκοπών μετακινήθηκαν, άλλες διαλύθηκαν. Και στις αρχές του 8ου αι., το 726, εκδηλώθηκε η εικονομαχική κρίση, ως αποτέλεσμα βαθιάς κρίσης αλλά και πολύ ευρύτερης αντιπαράθεσης του ανατολικού με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, κρίσης που υπέβοσκε σε όλη τη διάρκεια της παλαιοχριστιανικής εποχής.



Οι νέες αυτές συνθήκες προκάλεσαν τη μείωση του αριθμού και του μεγέθους των ναών αλλά και την ελάττωση της χρήσης πολυτελών υλικών. Η αλλαγή του λειτουργικού τυπικού, επέφερε και οικοδομικές αλλαγές, όπως τάση τετραγωνισμού των κτισμάτων και μετάθεση της πρόθεσης και του διακονικού από το δυτικό στο ανατολικό τμήμα του ναού.

Κατά την περίοδο αυτή λοιπόν, εξακολουθεί να επιβιώνει η Βασιλική της Παλαιοχριστιανικής περιόδου με κάποιες αλλαγές που σχετίζονται με την εξέλιξη της λειτουργίας. Διατηρείται ο δρομικός χαρακτήρας, ο χωρισμός των κλιτών με κιονοστοιχίες, ο νάρθηκας (το αίθριο εμφανίζεται πολύ σπάνια), το τρίβηλο και το σύνθρονο αλλά μειώνονται οι διαστάσεις των ναών και μετατίθενται οριστικά τα παραβήματα από το δυτικό στο ανατολικό μέρος του ναού, εκατέρωθεν του ιερού βήματος.

Εξέλιξη της παλαιοχριστιανικής δρομικής βασιλικής αποτελεί η τρουλαία βασιλική, ένας μεταβατικός τύπος που σταδιακά θα εξελιχθεί στο σύνθετο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό της μεσοβυζαντινής περιόδου.
Από τις αρχές του 7ου αι., τα τόξα που στήριζαν τον τρούλο της παλαιοχριστιανικής τρουλαίας βασιλικής μετατρέπονται σε τέσσερις αβαθείς καμάρες που διαμορφώνουν ένα σταυρόσχημο πυρήνα στο κεντρικό τμήμα του ναού. Οι μεγάλοι γωνιακοί κτιστοί πεσσοί βαθμιαία μειώνονται σε όγκο και στη θέση τους διαμορφώνονται μικρότερα στηρίγματα και γωνιακά διαμερίσματα.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της μεταβατικής αυτής αρχιτεκτονικής είναι η Kοίμηση της Θεοτόκου στη Νίκαια της Βιθυνίας, περ. 600 μ. Χ, με συμπαγείς γωνιακούς πεσσούς,

Η Αγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη, αρχές 7ου αι.. Εδώ εμφανίζεται η διάλυση των γωνιακών πεσσών και η αρχή της διαμόρφωσης των γωνιακών διαμερισμάτων,





Η Αγία Ειρήνη στην Κωνσταντινούπολη.

Στα μέσα του 8ου αι. διατηρείται η μορφή της βασιλικής στο ισόγειο ενώ στον όροφο οι καμάρες διαμορφώνουν σταυρό. Ο συνδυασμός βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυρού στον όροφο θα εξελιχθεί βαθμιαία κατά την πρωτη και δεύτερη βυζαντινή περίοδο και θα διαμορφωθεί οριστικά κατά την παλαιολόγεια περίοδο, στο λεγόμενο «μικτό τύπο».

Β’ Βυζαντινή (Μεσοβυζαντινή) Περίοδος (843-1204 μ.Χ.)

Τα ιστορικά γεγονότα που καθορίζουν τη μεσοβυζαντινή περίοδο είναι η οριστική αναστήλωση των εικόνων, μετά τη Σύνοδο του Ιερατείου στην Κωνσταντινούπολη το 843 και η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, το 1204, κατά την Δ΄ Σταυροφορία.




Παράλληλα, με την εγκατάσταση των Σλάβων στη Χερσόνησο του Αίμου, ήδη από τον 6ο αι., και την ίδρυση του πρώτου βουλγαρικού κράτους, το 680, η βυζαντινή αυτοκρατορία περιορίστηκε βασικά σε ελληνικά εδάφη ή σε χώρες έντονα επηρεασμένες από τον ελληνικό πολιτισμό, όπου κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα.

Αυτή την εποχή εξακολουθεί να υπάρχει ο τύπος της θολωτής ή της τρουλαίας θολωτής βασιλικής. Ο τελευταίος τύπος, με τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά, εξελίσσεται στο μονόχωρο τρουλαίο με περιμετρικό διάδρομο τύπο της βυζαντινής περιόδου .
Νέοι αρχιτεκτονικοί τύποι είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός Ναός.
Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, έχει τετράγωνη περίπου κάτοψη, με τέσσερα στηρίγματα για τη στήριξη του τρούλου, ο οποίος εδράζεται στη συνέχεια σε τέσσερα τόξα, με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων στις γωνίες. Τα τόξα αποτελούν τα μέτωπα των τεσσάρων καμαρών που καλύπτουν τις κεραίες του εγγεγραμμένου σταυρού.
Στον οκταγωνικό τύπο, ο τρούλος καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού. Εδράζεται σε οκτώ τόξα που αποτελούν τα μέτωπα τεσσάρων ημιχωνίων ή κογχών στις γωνίες και τεσσάρων τόξων στις πλευρές, με τη βοήθεια οκτώ σφαιρικών τριγώνων και στηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα.

Στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης και της βόρειας Ελλάδας («Σχολή της Κωνσταντινούπολης»), η τοιχοποιία που συνηθίζεται είναι η απλή πλινθοδομή, αμιγής ή κατά την τεχνική της κρυμμένης πλίνθου και η μικτή τοιχοδομία ή τοιχοδομία από εναλλασσόμενες ζώνες λίθων και πλίνθων (opus mixtum).
Οι τύποι των ναών που απαντούν είναι ο μονόχωρος τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο και ο σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο που προέρχονται από την τρουλαία θολωτή βασιλική. Στη σφαίρα επιρροής της Κωνσταντινούπολης εντάσσεται και ο αγιορείτικος τρίκογχος τύπος που αποτελεί παραλλαγή του σύνθετου σταυροειδoύς εγγεγραμμένου με τρούλο τύπου, στον οποίο η βόρεια και νότια κεραία απολήγουν σε κόγχη.

α) Σταυροειδείς εγγεγραμμένοι με τρούλο (Κωνσταντινούπολη) :
· Το καθολικό της μονής Λιβός αφιερωμένο στη Θεοτόκο, που κτίστηκε το 907. Είναι η βόρεια εκκλησία συγκροτήματος ναών που δημιουργήθηκε κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Η νότια εκκλησία, αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, μονόχωρος τρουλαίος ναός με περίστωο κτίστηκε μεταξύ των ετών 1282-1303 από τη Θεοδώρα, σύζυγο του Μιχαήλ του Η΄ του Παλαιολόγου, ως κοιμητηριακός ναός της οικογένειας.

· Το καθολικό της μονής Μυρελαίου, κτίστηκε γύρω στο 922, επάνω σε υποδομή που αργότερα μετατράπηκε σε υπόγειο σταυροειδή κοιμητηριακό ναό.



· Το καθολικό της μονής του Χριστού Παντεπόπτη, κτίστηκε γύρω στο 1100.



· Άγιοι Θεόδωροι, Ναός που κτίστηκε γύρω στο 1100. Στην παλαιολόγεια περίοδο, γύρω στο 1300, προστέθηκε εξωνάρθηκας που στεγάζεται με τρεις τρούλους.



· Μονή Παντοκράτορος. Συγκρότημα τριών εκκλησιών που ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό και τη σύζυγό του Ειρήνη, μεταξύ των ετών 1118-1136. Η νότια εκκλησία, είναι αφιερωμένη στο Χριστό Παντοκράτορα και η βόρεια στην Παναγία. Ανάμεσά τους διαμορφώθηκε μονόχωρος τρουλαίος ναός, ως κοιμητηριακό παρεκκλήσι της οικογένειας των Κομνηνών.




β) Μονόχωροι τρουλαίοι με περιμετρικό διάδρομο (Κωνσταντινούπολη):

· Καθολικό της Μονής της Χώρας, αφιερωμένο στο Χριστό, κτίστηκε επάνω σε παλαιότερο κτίσμα από τον Ισαάκιο Κομνηνό, γύρω στο 1120. Στις αρχές του 14ου αι., μεταξύ των ετών 1316-1321 ανακαινίστηκε από το μεγάλο Λογοθέτη Θεόδωρο Μετοχίτη, ο οποίος πρόσθεσε στα νότια και ένα ταφικό παρεκκλήσι.




· Καθολικό της Μονής της Παναγίας Παμμακαρίστου, κτίστηκε στις αρχές του 12ου αι. Μεταξύ των ετών 1314-1315, προστέθηκε στα νότια ένα ταφικό παρεκκλήσι στο σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμένο τύπο, από τη Μαρία (μοναχή Μάρθα), χήρα του τότε κτήτορα, πρωτοστράτορα Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη.




γ) Αγιορείτικος τρίκογχος τύπος:
· Καθολικό Μεγίστης Λαύρας, αφιερωμένο στην Παναγία, 965-1002.

(προσεχώς η συνέχεια για τη μεσοβυζαντινή αρχιτεκτονική στον ελλαδικό χώρο. Καληνύχτα σας :)))) )