Παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική
(3ος αι. – μέσα 7ου αιώνα)

Η Παλαιοχριστιανική περίοδος (4ος – 7ος αι.) αρχίζει με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από το Μ. Κωνσταντίνο στα 330 και τη μεταφορά εκεί της έδρας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η υποστήριξη του χριστιανισμού από τον Μ. Κωνσταντίνο και η αναγνώρισή του από τον Θεοδόσιο ως επίσημης θρησκείας του κράτους ενίσχυσαν το ρόλο της εκκλησίας. Επακόλουθη ήταν η ανάγκη για τη δημιουργία ενός λατρευτικού χώρου αντάξιου της νέας κατάστασης. Ο κυρίαρχος τύπος λοιπόν του παλαιοχριστιανικού Ναού ήταν η Βασιλική, ορθογώνιο κτίριο με κιονοστοιχίες που το χωρίζουν σε κλίτη, με κόγχη στην ανατολική πλευρά και στεγασμένο με ξύλινη στέγη.
Ο τύπος της Βασιλικής προέρχεται από τα δημόσια κτίρια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και συναντάται ως δρομική τρίκλιτη, πεντάκλιτη ακόμα και με 9 κλίτη, ή με εγκάρσιο κλίτος ή και δρομική σταυροειδής.


Η Αγία Αικατερίνη του Σινά. Τρίκλιτη δρομική βασιλική

Στα χρόνια του Ιουστινιανού προστίθεται ο τρούλος. Δείγμα σπουδαίο είναι φυσικά η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.




Άλλοι μεγάλοι ναοί αυτής της περιόδου είναι η Αγία Ειρήνη στη Κωνσταντινούπολη,

ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο


Η τρουλλαία βασιλική του San Vitale στη Ραβέννα

και ο Nαός των Aγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη στον οποίο εμφανίζεται για τελευταία φορά το επιστύλιο.

Άλλοι τύποι της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής ήταν τα περίκεντρα οικοδομήματα και τα οκταγωνικά κτίρια. Ονομάζονταν Ευκτήρια, (Oratoria), Κυριακά (Dominicia), Βασιλικές (Basilica) και Μαρτύρια, διότι οι ναΐσκοι αυτοί ήταν κτισμένοι πάνω στους τάφους των μαρτύρων.


Περίκεντρος ναός στην αρχαία Αμφίπολη


Χριστιανικό Μαρτύριο στη Σελεύκεια της Αντιόχειας



Οκταγωνικός Ναός στο Λατερανό της Ρώμης

Η αρχαιότερη λεπτομερής περιγραφή χριστιανικού ναού, η οποία έφτασε ως σήμερα, είναι του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσεβίου (Εκκλ. Ιστ. Χ 4,37). Πρόκειται για το ναό του Παυλίνου στην Τύρο της Συρίας, που ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 313 και 322. Ήταν ένα περίστυλο τετράγωνο κτίριο το οποίο έμοιαζε με τις μετέπειτα βασιλικές. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε αυτό αναφέρονται τα μέρη του χριστιανικού ναού, όπως παγιώθηκαν στην κατοπινή ναοδομία, δηλαδή ο νάρθηκας, ο κυρίως Ναός και το Ιερό Βήμα. Στην ανατολική κόγχη του ναΐσκου βρισκόταν η Αγία Τράπεζα, σκεπασμένη με απλό λινό ύφασμα και εκεί τοποθετούνταν τα Τίμια Δώρα. Η Αγία Τράπεζα σε πολλές περιπτώσεις ήταν ο ίδιος ο τάφος του μάρτυρα.

Ο διάκοσμος αυτών των πρώιμων χριστιανικών ναών, όπως και των κατακομβών, ήταν απλός με συμβολικές (Σταυρός, ιχθύς, μονόγραμμα του Χριστού, περιστερά, φοίνιξ, καλός ποιμήν, Ορφεύς, ναυς, λύρα, άγκυρα, σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη) και διακοσμητικές παραστάσεις, (άμπελος, παραδείσια πτηνά, άνθη, καρποί, κλπ.).

Ο τύπος και η ονομασία της βασιλικής παραλήφθηκε από τους ειδωλολάτρες ρωμαίους (Basilica), και συγκεκριμένα από τον διαδεδομένο τύπο των μεγάλων δημόσιων πολύστηλων οικοδομημάτων των ρωμαϊκών αγορών (basilicas forences), τα οποία χρησίμευαν για εμπορικές συναλλαγές και δικαστήρια. Οι Ρωμαίοι είχαν παραλάβει αυτόν τον κτιριακό τύπο με τη σειρά τους από τους Έλληνες. Τέτοιο κτίριο ήταν η βασίλειος στοά των Αθηνών, που ονομάστηκε έτσι προς τιμή του άρχοντος βασιλέως.


Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το υψηλότερο. Οι κίονες που χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα κενά μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν συνήθως με τόξα. Πάνω από τα κλίτη σχηματίζονταν υπερώα τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι τοίχοι από το δάπεδο μέχρι το ύψος των τόξων καλύπτονταν από ορθομαρμαρώσεις λεπτών και πολύχρωμων μαρμάρων. Πάνω από αυτά υπήρχαν εντοίχια ψηφιδωτά. Τα δάπεδα επίσης στολίζονταν με θαυμάσια μωσαϊκά. Στο υψηλότερο σημείο υπήρχε ο φωταγωγός με σειρά μονόλοβων, δίλοβων, τρίλοβων ή πολύλοβων παραθύρων. Το μεσαίο και ψηλότερο κλίτος καλυπτόταν από δίρριχτη ξύλινη στέγη, ενώ τα πλάγια κλίτη με μονόρριχτη, επικλινή στέγη.

Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Βήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως ναού. Χωριζόταν από το κύριο μέρος του Ναού με χαμηλό τέμπλο. Στο κέντρο του ιερού βήματος βρισκόταν η αγία Τράπεζα και πάνω από αυτή βρισκόταν το κιβώριο, ένα θολωτό σκέπασμα, που στηριζόταν σε τέσσερις κίονες. Πίσω από την αγία Τράπεζα βρισκόταν ο θρόνος του επισκόπου και εκατέρωθεν οι έδρες των πρεσβυτέρων (σύνθρονο). Από το ιερό βήμα υπήρχε πύλη, η οποία οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων.

Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών. Στο μέσον του βρισκόταν ο άμβωνας.
Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας, στον οποίο στέκονταν οι κατηχούμενοι, οι μετανοούντες, και οι προσκλαίοντες. Ο νάρθηκας επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό δια ευρύχωρων θυρών του μεσαίου κλίτους. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το Βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωτή δεξαμενή για το βάπτισμα των ενηλίκων και νότια υπήρχε το Διακονικό.
Τέλος στον εξωτερικό χώρο, πριν το νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο στο οποίο γίνονταν κάποιες υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε λουτήρας, η δεξαμενή με νερό, όπου καθαρίζονταν το ιερατείο και ο λαός.
Η διακόσμηση των βασιλικών ήταν ανάλογη με την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια των κτιρίων αυτών. Τα πάμπολλα μνημεία που μας έχουν διασωθεί, (άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Παλαιστίνη, κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για την λαμπρότητα αυτών. Υπέροχος ήταν ο γλυπτικός διάκοσμος, όπως για παράδειγμα τα κιονόκρανα, τα θωράκια του τέμπλου, η αγία Τράπεζα, το κουβούκλιο, το σύνθρονο και το Βαπτιστήριο. Η ζωγραφική, επειδή την εποχή αυτή είναι συμβολική, δεν έχει να μας δείξει αξιόλογα δείγματα. Αντίθετα εντυπωσιακά είναι τα ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας (άγιος Απολλινάριος, άγιος Βιτάλιος, Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων κλπ), της Θεσσαλονίκης (άγιος Δημήτριος, Αχειροποίητος, Μονή Λατόμου ), Μονή Σινά και αλλού.


Άγιος Δημήτριος, Θεσσαλονίκη




Άγιος Βιτάλιος, Ραβέννα