Η τέχνη στα κελλιά της χούντας...

Από το μαύρο της σιωπής στο αιματηρό κόκκινο


«Τα παράσημα» του Λευτέρη Κανακάκη

Η δικτατορία της 21ης Απριλίου έβαλε τέλος στις πολιτιστικές δραστηριότητες. Τα δύο πρώτα χρόνια, επικράτησε μια απαγορευτική πολιτική. Η ΗΘ΄ «Πανελλήνια» έκθεση που εγκαινιάστηκε στο Ζάππειο, μια εβδομάδα πριν από το πραξικόπημα, έκλεισε και δε γράφτηκε καμία κριτική στον τότε λογοκρατούμενο Τύπο. Η πλειοψηφία των εικαστικών καλλιτεχνών αποφάσισε αυθόρμητα να μη συμμετέχει στις κρατικές εκδηλώσεις, αλλά και να μην εκθέτει ατομικά ή ομαδικά. Ηταν ένα είδος καλλιτεχνικού μποϊκοτάζ στη χούντα.
Το πρώτο δημόσιο άνοιγμα των εικαστικών ήρθε δύο χρόνια μετά το πραξικόπημα, με την έκθεση έργων του Βλάσση Κανιάρη στη «Νέα γκαλερί» στο Κολωνάκι (1969). Ηταν η ιστορική έκθεση με τους γύψους και τα γαρίφαλα, που μετά από λίγο κλείστηκε από τη χούντα. Στις 15 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς εγκαινιάστηκε η Ι΄ «Πανελλήνια». Η έκθεση οργανώθηκε από το υπουργείο Προεδρίας και όχι από το υπουργείο Παιδείας, όπως γινόταν μέχρι τότε. Οπως σημειώνει ο Τώνης Σπητέρης, «ο ρόλος της Επιτροπής υπήρξε συμβουλευτικός. Ο υπουργός Κ. Βοβολίνης υπέβαλε πολλούς καλλιτέχνες εκτός κρίσεως». Επίσης, απονεμήθηκαν τιμητικά διπλώματα σε όλους τους εκθέτες και αγοράστηκε ένα έργο από τον καθένα(!).




Βλάσσης Κανιάρης

Αντιπαράθεση των εικαστικών στην τακτική που ακολουθούσε η χούντα ως προς τη διοργάνωση των «Πανελληνίων», αλλά και ως προς τη γενικότερη πολιτική της, ήταν οι δύο μεγάλες εκθέσεις (οι «Αντι - πανελλήνιες»), στις «Νέες Μορφές» (Απρίλης του '71) και στην Αίθουσα Τέχνης του «Χίλτον» (Απρίλης - Μάης 1971). Την ίδια χρονιά στο «Χίλτον» η Μαρία Καραβέλλα παρουσίασε ένα περιβάλλον - χώρο, που έδειχνε ανθρώπους σε κελιά. Την επόμενη των εγκαινίων η έκθεση κατέβηκε από τη χούντα. Την ίδια τύχη είχε και η έκθεση του Ηλία Δεκουλάκου στο «Χίλτον» (1973). Περιελάμβανε μεγάλους πίνακες, όπου εικονίζονταν, με τη συμβολική βιαιότητα της μεγεθυμένης έγχρωμης φωτογραφίας, ανθρώπινα μέλη, σώματα και αντικείμενα σε εύγλωττες προκλητικές συνθέσεις. Η ανάγκη του καλλιτέχνη για σχολιασμό της κοινωνικής πραγματικότητας, τον οδήγησε στην περίοδο της δικτατορίας, σε ένα είδος σκληρού φωτογραφικού ρεαλισμού με έντονα κριτικό περιεχόμενο.
«Ωρα» και «Νέοι ρεαλιστές»


Δημήτρης Περδικίδης

Χώρος δημιουργίας και συσπείρωσης των προοδευτικών δυνάμεων στα χρόνια της χούντας, αλλά και αργότερα, ήταν η γκαλερί «Ωρα» του Ασαντούρ Μπαχαριάν. Από το Γενάρη του '69 και κατά τη διάρκεια όλης της χούντας, διοργάνωσε σημαντικές εκδηλώσεις και εκθέσεις. Από τις πρώτες, η μεγάλη έκθεση του Πάνου Σαραφιανού, η αναδρομική έκθεση του Θανάση Απάρτη (Απρίλης '71), της Ηρώς Κανακάκη (Δεκέμβρης '72) με σαφές πολιτικό μήνυμα. Την ίδια εποχή, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο «Γκαίτε» πραγματοποιήθηκε η μεγάλη έκθεση με τίτλο «Κριτικός ρεαλισμός - Σύγχρονοι Γερμανοί ζωγράφοι - χαράκτες». Από την επόμενη χρονιά σημειώνουμε τις εκθέσεις του Φώτη Σαρρή (Γενάρης '73) και την πολυσυζητημένη έκθεση με τους εγκλωβισμένους σε λευκούς κύβους ανθρώπους, του Δημήτρη Αληθινού. Αίσθημα ανάτασης έδωσε στον κόσμο η έκθεση της Βάσως Κατράκη (1972), αμέσως μετά την αποφυλάκισή της από τα Γιούρα. Ενα λαϊκό προσκύνημα αυθόρμητο, παρέκαμψε την παρουσία των χαφιέδων στην είσοδο της οδού Ξενοφώντος.
Σ' αυτές τις πολιτικές, κοινωνικές και καλλιτεχνικές συνθήκες, βρέθηκαν πέντε νέοι τότε καλλιτέχνες, που έκαναν στενή παρέα μεταξύ τους. Ηταν οι: Γιάννης Βαλαβανίδης, Κλεοπάτρα Δίγκα, Κυριάκος Κατζουράκης, Χρόνης Μπότσογλου και Γιάννης Ψυχοπαίδης, η ομάδα των «Νέων Ελλήνων Ρεαλιστών», που λειτούργησε στην τριετία 1971-73. Η πρώτη τους έκθεση το Μάρτη του 1972 στο Ινστιτούτο «Γκαίτε» έγινε πόλος έλξης όλων των ελεύθερων ανθρώπων. Οπως σημειώνει η Πέγκυ Κουνενάκη, «συχνά στη θεματολογία τους περιλαμβάνονται διαδηλώσεις, σχολιάζονται πρόσωπα ανώνυμα, παρμένα κυρίως από εφημερίδες και περιοδικά, πρόσωπα εξωφύλλων, επιχειρούν, δηλαδή, ουσιαστικά, μια κριτική στη διαμόρφωση αρνητικής συλλογικής συνείδησης, που πηγάζει μέσ' απ' τα ίδια τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης... Παράλληλα, με τα κείμενά τους, επιχειρούσαν να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο του καλλιτέχνη, που τον ήθελαν άτομο μαχόμενο».

Εικαστικές μαρτυρίες


«Την άλλη μέρα», έργο του Κώστα Μαλάμου

«Υπάρχουν πολλοί τρόποι ν' αποσιωπήσεις την αλήθεια, όπως υπάρχουν και πολλοί τρόποι να την πεις. Εμείς αντλούμε την αισθητική, καθώς και την ηθική μας από τις ανάγκες του αγώνα μας», σημείωνε σ' ένα κείμενό του ο Μπ. Μπρεχτ. Σ' αυτές τις ηθικές αρχές στηρίχτηκε πάντοτε η εικαστική δημιουργία. Τα μαύρα χρόνια της δικτατορίας σημάδεψαν το χρωστήρα και τη σμίλη δεκάδων καλλιτεχνών μας. Αυτά τα χρόνια, η Βάσω Κατράκη εξορίστηκε στη Γυάρο, μετατρέποντας το χώρο της εξορίας της σε εργαστήριο δημιουργίας, δουλεύοντας πάνω στα βότσαλα. Η εμπειρία της δικτατορίας δημιούργησε τις σειρές «Καταστάσεις» και «Αντιγόνη». Ο Α. Τάσσος μετέφερε στο άσπρο - μαύρο της χαρακτικής του το ζοφερό κλίμα εκείνων των χρόνων και την αγωνιστική διάθεση. «Αρχάγγελος στην πύλη του Πολυτεχνείου» (1974), «17 Νοέμβρη 1973», «Ο μαύρος ήλιος» (1970), «Αύριο θα κάνει ξαστεριά» (1973)... μερικές από τις δεκάδες δημιουργίες του. Ο Βάλιας Σεμερτζίδης, με γλαφυρό τρόπο περιγράφει στο ημερολόγιό του τις ημέρες του αναβρασμού, για να σημειώσει στις 20 Νοέμβρη του '73: «Συνταγές για τη μορφή στην τέχνη δεν μπορούν να υπάρξουν, όμως το ότι η τέχνη έχει προορισμό να εκφράζει την αλήθεια, την αγάπη στον άνθρωπο, τη δίχως ενδοιασμούς συμμετοχή στους αγώνες του για ένα καλύτερο αύριο είναι σίγουρο. Ετσι δεν μπορεί να υπάρχει παρά μία και μόνη συνταγή, η τέχνη από τη ζωή και για τη ζωή». Ο Λευτέρης Κανακάκης δημιουργεί έργα που στην εποχή της δικτατορίας φτάνουν στην άμεση πολιτική κριτική των περιστάσεων («Ο Αρης», 1972, «Πένθιμο - ηρωικό», 1972, «Τα παράσημα» 1973 κ.α.). Κι είναι πολλοί ακόμη εικαστικοί: Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Κώστας Μαλάμος, Μάριος Βατζιάς, Γιώργος Φαρσακίδης, Γιάννης Παρμακέλλης, Κυριάκος Ρόκος, Φώτης Σαρρής, Σάββας Τζανετάκης, Παναγιώτης Γράββαλος...


«Αύριο θα κάνει ξαστεριά», χαρακτικό του Τάσσου (1973)

Μαζί τους και καλλιτέχνες που τα χρόνια της χούντας ζούσαν στο εξωτερικό. Ανάμεσά τους, ο Μέμος Μακρής, ο οποίος φιλοτέχνησε το γλυπτό «Προς τιμήν των πεσόντων», που κοσμεί το ματωμένο προαύλιο του Πολυτεχνείου. Ο Δημήτρης Περδικίδης, που αν και βρισκόταν στην Ισπανία, δημιούργησε ένα πλούσιο έργο, βαμμένο στο «θανατερό μαύρο της απόλυτης σιωπής και στο αιματηρό κόκκινο του ακραίου πάθους». Ο Βαγγέλης Δημητρέας, στου οποίου το έργο διακρίνεται ο κοινωνικός και ιδεολογικός προβληματισμός, αντανάκλαση των πολιτικών και κοινωνικών καταστάσεων της εποχής.
Η. ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Κυριακή 16 Νοέμβρη 2003
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ


Μαρία Καραβέλα


Γιάννης Βαλαβανίδης


Πάνος Σαραφιανός



Βάσω Κατράκη


Ηρώ Κανακάκη


Κλεοπάτρα Δίγκα



Ηλίας Δεκουλάκος



Κυριάκος Κατζουράκης