ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ

Μεγάλα έργα της θρησκευτικής μουσικής αφιερωμένα στο Θείο Δράμα έχουν αποδώσει όλο το μεγαλείο του, προκαλώντας στο άκουσμά τους δέος και μετατρέποντας τις αίθουσες των συναυλιών σε χώρους κατανυκτικούς. Στα πνευματικά αυτά κοντσέρτα μπορεί κανείς να διακρίνει τη μεγάλη πορεία του θρησκευτικού πολιτισμού μέσα στους λυρικούς σταθμούς των αιώνων.

Η «Γέννηση της τραγωδίας» όπως την καθόρισε πρωταρχικά ο Νίτσε, με την υψηλή αισθητική έξαρση που πηγάζει από το απέραντο αυτό φαινόμενο, εξαγνίζει τα παγανιστικά στοιχεία που την αποτελούν και τα ανυψώνει σε πνευματικότερα εδάφη.

Τα χριστιανικά μυστήρια, τα ορατόρια, τα μοτέττα, οι μεγάλες λειτουργίες, οι συμφωνίες, οι θρησκευτικές καντάτες ως το κορυφαίο λυρικό μουσικό δράμα του «Πάρσιφαλ», έχουν σημαδέψει τη μουσική δημιουργία. Ο πρώτος χριστιανικός λυρισμός δημιουργείται στη Ρώμη, την ίδια περίοδο που η «Αιώνια Πόλις», παραδομένη στα κουρασμένα φτερά της ηρωικής και ερωτικής της χίμαιρας μόλις που ακούει τις θλιβερές, μακρόσυρτες και μονωδικές μολπές των χριστιανών από τις υπόγειες κρύπτες και τις κατακόμβες της. Σε αυτές γεννιέται η νέα μουσική πραγματικότητα. Ο πρώτος χριστιανικός λυρισμός εκδηλώνεται στην εκστατική ακινησία των μελλοθανάτων που ποτίζουν με το αίμα τους τον Ρωμαϊκό ιππόδρομο. Λυρισμός που πλημμυρίζει την μουσική του Παλεστρίνα, του Μπεργκολέζε, του Ορλάντο Ντι Λάσσους, του Καρίσιμι.



Το Βυζάντιο, με την υμνωδία της Ορθόδοξης Ανατολικής εκκλησίας, ζωντανεύει τα αιώνια ιερά σύμβολα που μένουν ακατάληπτα και ανεξάντλητα επί τόσες χιλιετηρίδες: ο Θεός, ο Θεάνθρωπος, το κοσμογονικό και ηθικό όραμα της ανθρωπότητας, το θειικό δέος, το απέραντο έργο της δημιουργίας και ακόμα ο άνθρωπος ως κεντρική ιδέα της. Ο άνθρωπος σε όλο το ύφος του μεγαλείου του με τις αρετές, τις αγωνίες του, τα αγιάτρευτα πάθη του, ο άνθρωπος, νικητής του πειρασμού και θλιβερός νικημένος της αμαρτίας.

Τη βυζαντινή περίοδο χάραξε μια μεγάλη ποιητική και μουσική μορφή: Ο Ρωμανός ο Μελωδός και υμνογράφος, ο ποιητής των «κοντακίων». Ο Ρωμανός έχει χαρακτηριστεί ως ο Πίνδαρος της εκκλησιαστικής μας φιλολογίας. Η μελωδία του ρέει αυθόρμητα και ρυθμικά. Ποιος δεν ξέρει το θαυμάσιο κοντάκιο του Ρωμανού: «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει…» που στάθηκε η αφετηρία της πλουσιότερης άνθησης της εκκλησιαστικής μας φιλολογίας.

Ο Βυζαντινός μυστικισμός αντικατοπτρίζει την πληρότητα του πνεύματος και την επικοινωνία με τα βαθύτατα μυστήρια της ψυχής. Μα οι μεγάλες θεϊστικές κραυγές της Δύσης προέρχονται από τη Λουθηρανή Μεταρρύθμιση. Ο Λούθηρος έχτισε πρώτος τα κτίρια του «Κοράλ» πάνω στα οποία ο Μπαχ θα θεμελιώσει τα δικά του πολυφωνικά αιώνια οικοδομήματα. Ο καθολικισμός και η Αναγέννηση προετοίμασαν τα «όργια» των μουσικών νεοφώτιστων που κατέλυσαν τους κόσμους της εκστατικής ακινησίας και του αυστηρού ασκητισμού της τέχνης και άνοιξαν διάπλατα πύλες χαράς και ζωής. Δεκαέξι αιώνες χριστιανοσύνης κατέληξαν στο μεγάλο μουσικό θαύμα της Δύσης.



Ο Μπαχ, το κορύφωμα όλου του Μεσαίωνα, είναι μαζί και η ενσάρκωση του πνεύματος της Αναγέννησης και η συνισταμένη όλων των μουσικών δυναμικοτήτων των αιώνων. Ενώνει το μουσικό παρελθόν με το παρόν και δημιουργεί μια μουσική πραγματικότητα που ανοίγει διάπλατα την ανθρώπινη ψυχή. Αυτός ο αυστηρός Λουθηρανός δοξάζει με μια παγανιστική πνοή τα σύμβολα του καθολικισμού στην «Μεγάλη Καθολική Λειτουργία» του. Αδελφώνει τους πιστούς σε ένα παγκόσμιο «Ωσαννά» και γεφυρώνει τις αδιάλλακτες δογματικές αιρέσεις. Η Θεία Γέννηση, τα Πάθη του Κυρίου κατά Ματθαίον και Ιωάννη, δοξάζονται με πολυόργανες ορχήστρες. Η σοφή επιστήμη της αντίστιξης στα χέρια του παντοδύναμου αυτού δημιουργού μετουσιώνεται σε λυρισμό και ο μουσικός διονυσιασμός του Θείου Δράματος εξαϋλώνεται.



Ο Μπαχ, ο Χέντελ, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν είναι ο τέσσερις μουσικοί ευαγγελιστές των μουσικών αιώνων, για να ακολουθήσουν στη συνέχεια, η τρικυμισμένη μουσική του Μπερλιόζ, η αγωνιώδης μεταφυσική έρευνα του Σούμαν, η φλογερή ομολογία πίστεως του Λίστ και του Μπράμς και ο ωκεανός μουσικού λυρισμού του Βάγκνερ. Το θεόπνευστο ορατόριο του Μπετόβεν «ο Χριστός στο όρος των Ελαιών» προμηνύει το φως μιας αυγής μετά το θρήνο της τραγικής νύχτας που καθρεφτίζει το φριχτό δυαδισμό του θεανθρώπου. Το credo του Μπετόβεν είναι η κάθαρση της ανθρώπινης τραγωδίας και εξαγνίζει τον δοκιμασμένο θνητό μπροστά στο μυστήριο της θείας ενανθρώπισης στο δράμα της Σταύρωσης, στο θαύμα της Ανάστασης και της Ανάληψης.

Όταν ο Μπετόβεν εξαγγέλλει την Ανάσταση του Κυρίου, το θαύμα συντελείται γι άλλη μια φορά πάνω στη γη. “Et Resurrexit…!”, «και Aναστάντα…!» είναι η μεγαλύτερη θεϊκή κραυγή όλης της μουσικής ιστορίας. Η Ανάσταση σε αυτή τη κοσμογονική στιγμή της μουσικής εξαγγέλλεται από τη γη προς τους ουρανούς.

Μόνο όταν ακούει κανείς τις μουσικές αυτές μπορεί να διακρίνει τις διαφορές στις εμπνεύσεις των δημιουργών τους, τη διαφορά ανάμεσα στο ιερό παραλήρημα του Μπαχ και τα συγκλονιστικά εξαγγέλματα του Μπετόβεν μέχρι την «Ανάσταση του Χριστού» του Αββά Περόζι: ένα ορατόριο αγνό, φωτεινά ωραίο, χωρίς τη φρενίτιδα της δοξαστικής προσευχής. Ο συνθέτης του δε ζήτησε να ανυψωθεί περισσότερο από το ύψος που τα φτερά του μπορούσαν να τον ανεβάσουν. Αισθάνεται το θείο φυσικά και απέριττα όπως αισθάνεται κανείς τον ήλιο που τον φωτίζει και τον θερμαίνει.



Οι «γοητείες της μεγάλης Παρασκευής» είναι η πιο παθιασμένη σελίδα που το θείο δράμα έχει εμπνεύσει στη μουσική. Ο Βάγκνερ, είναι εδώ ο μεσσίας ενός νέου μουσικού μυστικισμού γεμάτου πάθους που φτάνει στο κορύφωμά του με τον «Πάρσιφαλ». Το ιερό και βέβηλο μαζί μυστήριο αυτής της μουσικής, η ακαταμάχητη υποβολή της υπνωτίζουν αμέσως από την αρχή τον ακροατή με τους συμβολικούς οραματισμούς του Θείου Δράματος.



Οι μεγάλοι κλασσικοί δημιουργοί της θρησκευτικής μουσικής που άκουσαν, εμπλούτισαν και κορύφωσαν τις πρώτες μονωδίες των κυνηγημένων χριστιανών, που προσπάθησαν και κατόρθωσαν να περιγράψουν το μέγεθος και το μεγαλείο του Θείου Δράματος, παρέδωσαν τη σκυτάλη σε πολλούς ακόμα μεταγενέστερους δημιουργούς. Όμως το δικό τους μεγαλείο παραμένει διαχρονικά αμετάβλητο και προκαλεί ακόμα και σήμερα, στην ψυχρή τεχνοκρατική εποχή μας, την εσωτερική ανθρώπινη ανάγκη μας να επικοινωνήσουμε με το θείο.