Εικονογραφημένα Χειρόγραφα

Mary of Burgundy Ωρολόγιο, 1467-80

Όποιος είχε την τύχη να πιάσει στα χέρια του ένα μεσαιωνικό εικονογραφημένο χειρόγραφο, δεν μπορεί παρά να ένοιωσε βαθιά συγκίνηση από αυτή την άμεση επαφή με το παρελθόν. Και να φανταστεί ένα γραφέα να δουλεύει ακατάπαυστα μέσα σε ένα εργαστήρι, σε κάποιο ήσυχο στενό σοκάκι μιας μεσαιωνικής πόλης, ή ένα καλόγερο να αντιγράφει με επιμέλεια, ξανά και ξανά, τα βιβλικά κείμενα, στο βιβλιογραφικό εργαστήρι κάποιου μοναστηριού.




Κι ακόμα, πολύ πολύ παλιότερα, να φανταστεί κάποιο ηλιοκαμένο Αιγύπτιο να γράφει στον πάπυρο με προσεχτικά καλλιγραφικά ιερογλυφικά...
Η τέχνη των εικονογραφημένων χειρογράφων είναι τέχνη αιώνια, άφθαρτη, αφού οι μικρογραφίες, προστατευμένες σε μεγάλο βαθμό από την υγρασία, τον αέρα, το φως και τη σκόνη, ανάμεσα στις σελίδες των βιβλίων, διατηρούν αναλλοίωτα τα χρώματά τους.


Guvart des Moulins, Ιστορημένη Βίβλος,1402. Σκηνές από τη ζωή του Σολομώντα

Από τη βυζαντινή εποχή που διήρκεσε περίπου 1000 χρόνια (330-1453) και που απλωνόταν από την Iταλία μέχρι τον Ευφράτη και από τη Ρωσία μέχρι την Αίγυπτο, μας σώζονται περίπου 30 000 χειρόγραφα, από τα οποία μόλις τα 960 είναι εικονογραφημένα. Στα χειρόγραφα αυτά, ο λόγος και η εικόνα αλληλοσυμπληρώνονται δημιουργώντας ένα αδιαίρετο σύνολο: Η λέξη στο χειρόγραφο φωτίζεται με το σχήμα και τα χρώματα της εικόνας. Κι αυτό είναι το έργο του γραφέα και του μικρογράφου.


Χρονικόν, 1360

Το βάθος της εικόνας είναι συνήθως χρυσό και πολύ καλά στιλβωμένο, ώστε να δίνει αυτή την ιδιαίτερη αίσθηση του φωτός. Τα χρώματα είναι έντονα και λαμπερά, βαθύ μπλε, ρόδινο, πράσινο, γαλάζιο, κόκκινο.
Και όπως ανέφερε ο Andre Maλraux,"το επιχρύσωμα της καλλιγράφησης, η φωτεινότητα των χρωμάτων τη δεν είναι αποτέλεσμα μιας "μεσαιωνικής ναϊβιτέ", αλλά τα δημιουργικά μέσα ενός διαφορετικού κόσμου".


Αρχική σελίδα του Κατά Ιωάννη ΅Ευαγγελίου, περ. 698 μ. Χ., Abbey of Lindisfarne

Το Χρονολόγιο αυτής της εξαιρετικής και όχι τόσο γνωστής τέχνης, είναι ένας τρόπος να ξεκινήσει να μιλάει κανείς για την ιστορία της καλλιτεχνικής μικρογραφίας...και αυτόν τον τρόπο επέλεξα εδώ για να παρουσιάσω εξαιρετικά δείγματα εικονογραφημένων χειρογράφων...

15ος αι.π.Χ. - Τα πρώτα καλλίγραφα χειρόγραφα από πάπυρο παρουσιάζονται στην αρχαία Αίγυπτο




2ος αι. - Δημιουργία του codex (= δεμένο βιβλίο). Μέχρι τον 4ον αιώνα ο κώδικας δεν επισκιάζει το ειλητάριο (κύλινδρος από περγαμηνή ή πάπυρο). Απλά, η περγαμηνή από κατεργασμένο δέρμα ζώου, αντικαθιστά, ως πιο ανθεκτική, τον πάπυρο.




Καλλιγραφημένοι κώδικες (δεμένα βιβλία από περγαμηνή)

6ος αι. - Πρώτα καλλιγραφημένα χειρόγραφα σε αρχαία κείμενα των μοναστηριών της Δύσης


Κώδικας, τέλος 5ου-αρχές 6ου αιώνα. Απεικονίζονται μάχες 'Ελλήνων μέ τους Τρώες

6ος - 8ος αι. - η τέχνη των νησιών της Ιρλανδίας και της Νορθουμβρίας ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία του διακόσμου των Ευαγγελίων της, με φυτικό διάκοσμο και ψηφιδωτά. Τα γραμμικού ρυθμού Μεροβίγγεια χειρόγραφα (προσευχητάρια και Ωρολόγια) βασίζονται στην αρχαιότητα και στη βυζαντινή τέχνη. Κυριώτερα κέντρα παραγωγής είναι τα μοναστήρια του Φλερύ, της Τουρ, της Βουργουνδίας (Λουξέιγ) και του Κορμπί.


Book of KELLS περ. 800. Σελίδα από τους Κανόνες του Ευσέβιου


Ο Άγιος Ιερώνυμος, προμετωπίδα περγαμηνής, Κορμπί, Γαλλία, περ. 700


Πρωτόγραμμα σε περγαμηνή, περ. 800

8ος αι. - στο Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum, του βρετανού ιστορικού Βέδα του Αιδέσιμου (περ. 673-735), εμφανίζεται για πρώτη φορά καλλιγραφημένο πρωτόγραμμα (το αρχικό κεφαλαίο γράμμα κάθε κειμένου) σε ένα χειρόγραφο.



8ος - 10ος αι. - Καρολίγγεια Αναγέννηση: θεμελίωση των βασικών αρχών της τέχνης των καλλιγραφημένων χειρογράφων, νατουραλιστικός διάκοσμος και παραστατική τέχνη, εστίαση στο πρωτόγραμμα και σε μερικές μικρογραφίες. Εμπλουτισμός των υλικών σε προεπεξεργασμένο χειρόγραφο με χρυσό και ασημένιο διάκοσμο. Διεύρυνση της θεματικής των κωδίκων με κοσμικά κείμενα




13ος αι. - Τα Γαλλικά εικονογραφημένα χειρόγραφα επιβάλλουν το Γοτθικό ύφος σε όλο το Δυτικό κόσμο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις αρχιτεκτονικές φόρμες, τα έντονα χρώματα, την αναζήτηση του όγκου και της κίνησης. Δημιουργία ολοσέλιδων μικρογραφιών. Η διακόσμηση καταλαμβάνει τα περιθώρια που γεμίζουν με φύλλα κισσού, αλλόκοτες φιγούρες και ανθρωπόμορφα ξωτικά.








14ος αι. - Παρισινή Σχολή με άνθηση στην Προβηγκία και την Καταλονία, εκλέπτυνση των μορφών και κομψότητα, καθώς και έντονες επιρροές από την ανατολίτικη αισθητική. Στην Ιταλία, τα χειρόγραφα των εργαστηρίων της Μπολόνια, με την διδασκαλία του Τζιόττο, αναπτύσσουν σύνθετες χρωματικές αποχρώσεις, λεπτομέρειες και προοπτική. Η τέχνη ανθίζει στη Γερμανία και τη Φλάνδρα.










15ος αι. - Η Ιταλική καλλιγραφία αναπτύσσεται με τη διάδοση των ουμανιστικών βιβλίων και με την υποστήριξη των ισχυρών οικογενειών των Σφόρτσα (στο Μιλάνο) και των Μεδίκων (στη Βενετία). Μετά την εμπλοκή της Γαλλίας στον εκατονταετή πόλεμο, οι Γάλλοι καλλιγράφοι καταφεύγουν στο Δουκάτο της Βουργουνδίας μαζί με Φλαμανδούς καλλιτέχνες υπό τη σκέπη του Φιλίππου του Καλού.











16ος αι. - Διάδοση του έντυπου βιβλίου. Η παραγωγή χειρογράφων και η τέχνη της καλλιγραφίας παρακμάζουν. Διασώζονται μόνο οι Οδηγίες και οι Πορτολάνοι της Βενετίας. Τα καλλιγραφήματα των βιβλίων παραχωρούν σταδιακά τη θέση τους στη ζωγραφική σε καβαλέτο.